میدان نقش جهان یکی از جاذبه های گردشگری اصفهان بوده و شاید به جرات بتوان گفت که نقش جهان بگونه ای نماد اصفهان است ولی شاید کمترکسی بداند که این میدان الگوبرداری شده از میدان صاحب آباد تبریز است.

مجموعه تاریخی صاحب الامر تبریز در شمال رودخانه قوری چای و در امتداد خیابان جدیدالاحداث دارایی تبریز قرار دارد. این مجموعه در زمان اوزون حسن، پادشاه آق قویونلو و پسرش سلطان یعقوب شکل گرفت و در ابتدای شکل گیری به صاحب آباد معروف و مشهور بود و در برخی از کتب تاریخی از آن به عنوان مجموعه حسن پادشاه نیز نام برده اند.

این مجموعه در باغ صاحب آباد در دوره ایلخانان احداث شده است. میدان صاحب آباد یکی از میادین اولیه ایران بود که در ابتدا با کارکرد نظامی بوجود آمده و در دوره های بعدی رشد و گسترش یافته است. این مجموعه شامل یک میدان بزرگ و مسجد و عمارت و دیگر المانهای رایج آن زمان بود. در متون تاریخی اشاره شده که حسن پادشاه برای سان دیدن از لشکریان و سربازان خود میدانی وسیع در ضلع جنوبی باغ صاحب آباد بوجود آورده بود و وی از این عمارت نظاره گر لشکریان خود بود.

عمارت معروف هشت بهشت در وسط و عمارت نصریه نیز در قسمتی از زمین همین باغ بنا گردید. بعدها در دوره صفویه نیز بناهای زیادی در اطراف آن ساخته شد که از آن جمله می توان به مسجد و بقعه معروف صاحب الامر اشاره کرد. در زمان قاجار میدان صاحب آباد نام صاحب الامر گرفت و مبدل به مرکز خرید و فروش خواربار گردید.

این میدان دارای کارکردهای متفاوتی بود به عنوان مثال محل اجتماع مردم، محل مسابقات و در روز های دیگر محل گذران اوقات فراغت و خرید و فروش اجناس بود. به طور کلی این میدان را می توان جزو میدان های حکومتی – اداری با کارکردهای اجتماعی دسته بندی نمود.

بناهایی مانند کاخ عالی قاپو و هشت بهشت نشان از نقش حکومتی میدان دارد و از طرف دیگر ارتباط بسیار نزدیکی با بازار و اقتصاد شهر بر نقش اجتماعی میدان تاکید می کند. وجود مسجد و مدرسه نصریه موقعیت مذهب را به عنوان حلقه واسطه بین مردم و حکومت نشان می دهد. سایر فضاهای شهری از جمله بیمارستان نیز بر مرکزیت این میدان در شهر صحه می گذارد.

میدان صاحب آباد تبریز در یک دوره مشخص و با طراحی از پیش تنیده شده با توجه به شرایط خاص اجتماعی و سیاسی شکل گرفته است. با حمله مغول ها و پس از حکومت ایلخانان و با روی کار آمدن جلایریان، تبریز که از حمله مغولها در امان مانده بود به عنوان پایتخت اهمیت پیدا کرد به همین مناسبت مرکز شهری جدیدی در خارج از حدود شهری قبلی ساخته شد که از آن می توان به عنوان اولین نمونه توسعه شهری در ایران به صورت غیرارگانیک یاد کرد.

اصفهان رونق خود را مدیون تبریز است

احد روحی معمار و مدرس دانشگاه در گفتگو با سازه خبر با تاکید برجایگاه ویژه معماری تبریز در حکومتهای مختلف وتاثیر پذیری اصفهان از معماری تبریز که درفرموده ها و اشارت مرحوم محمد کریم پیرنیا درسبکهای معماری ایران هم آمده است و غیر قابل انکارمی باشد، گفت: در زمان روی کار آمدن صفویان که ترک نژاد بودند، شاه اسماعیل صفوی در تبریز تاجگذاری نموده و تبریز را بعنوان پایتخت صفویه انتخاب کرد که مقارن با حکومت عثمانیان در شمالغرب ایران بود و چندین بار تبریز مورد هجوم آنها قرار گرفته و جنگ معروف چالدران در دشت چالدران یکی از این موارد میباشد،شاهان صفوی بعد ازشاه اسماعیل جهت دور بودن از این تهاجمات  پایتخت خود را نخست به قزوین و سپس به اصفهان منتقل کرده و مدیران، هنرمندان، ثروتمندان و صنعتگران تبریز را جهت برپائی پایتخت و آبادانی آن به اصفهان منتقل و در محله ای ترک نشین بنام جلفا سکنی داده اند.

وی افزود: در طول ۳۰۰ سال حکومت صفویان شاهد دو سبک معماری آذری و اصفهانی بودیم که سبک معماری آذری مقدم برسبک معماری اصفهانی و الگوی اولیه آن است و با تغییراتی مختصر بعد ازسبک آذری بوجود آمده است وتشخیص این دوسبک براحتی ممکن نیست. برای نمونه ازمیان بسیاری آثار می توان به الگو برداری دراحداث میدان نقش جهان اصفهان از میدان صاحب آباد تبریز اشاره کرد.

روحی تاکید کرد: هردو میدان باتناسب ۱به۳، میدان صاحب آباد تبریز با ابعاد۶۰ در۱۸۰ ومیدان نقش جهان اصفهان دو برابرآن یعنی ۱۲۰در۳۶۰ باهمان عناصر معماری در چهار ضلع خود میباشند که اشکال مقابل گویای این توضیح هستند.

صاحب آباد دستخوش تغییر

صاحب آباد تبریز با تاریخ باشکوهش در دوره های مختلف دستخوش تغییرات قرار گرفته است در دوره قاجار میدان صاحب آباد به صاحب الامر تغییر نام داد و به مرکز خرید و فروش خواربار تبدیل شد در سال ۱۳۴۶ مسیرگشایی خیابان دارایی تبریز ادامه داده شد و به همین دلیل دیوار محوطه صاحب الامر تخریب گردید در سال ۱۳۷۴ پیشنهاد تهیه طرح های شهری در محدوده بلوک صاحب الامر و بازسازی میدان صاحب الامر و برقراری ارتباط دو طرف مهرانه رود با احیای دو پل بازار در امتداد راسته های اصلی مجموعه بازار و مرمت مجموعه بازار تاریخی تبریز مطرح شد.

در سال ۱۳۷۷ نیز بهره برداری از زیرگذر شمالی به طول هزار و ۲۵۰ متر و پس از آن احداث مجموعه تجاری و خدماتی لبه شمالی زیرگذر با زیربنای ۳۰ هزار مترمربع به صورت مشارکتی و همچنین احیای دو پل بازار قدیمی تخریب شده بر روی مهرانه رود صورت گرفت.

در سالهای اخیر نیز احیای میدان صاحب آباد تبریز در دستور کار شهرداری تبریز قرار گرفته است که در این راستا مقرر شده است میدان یک هزار متر مربعی صاحب الامر واقع در ضلع غربی مسجد حسن پادشاه تملک و آزاد سازی شود، یعقوب هوشیار شهردار تبریز نیز در این باره از تخصیص اعتبار احیای میدان تاریخی”صاحب‌آباد” در برنامه و بودجه ۱۴۰۳ خبر داده و بر ضرورت آزادسازی املاک پیرامون این میدان در سال جاری تاکید کرده است.

احیای صاحب آباد، احیای هویت تبریز

خبر طرح احیای صاحب آباد تبریز که چندی است که منتشر شده یکی از اتفاقات مهم سالهای اخیر در راستای احیای هویت از دست رفته تبریز است که با تحقق آن می توان به احیای مکتب تبریز نیز امیدوار بود.

آنچه که تاکید بر آن لازم و ضروری بوده این است که احیای صاحب آیاد تبریز نیازمند همیت و همکاری تمامی دستگاهای مسئول است تا بدین صورت یکی از نمادهای تاریخی تبریز که اصفهان از آن الگوبرداری نموده است و از آن به عنوان یکی از جاذبه های گردشگری در سطح دنیا بهره برداری می کند احیا گردد و صرفا در حد طرح و سخن باقی نماند و به معنای واقعی عملیاتی گردد.

سید حسین هاشمی/ سردبیر “سازه خبر”

کارشناس ارشد معماری، گرایش طراحی و نوسازی بافت های فرسوده